Da u Crnoj Gori nije moguć nikakav normalan dijalog niti rasprava uvjerio sam se po ko zna koji put. Ono što nijesam znao je činjenica da se u javni prostor utjeruju namjerni “zagađivači”poput izvjesnog Miloša Ćosovića. Potpuno nepoznato ime za mene u naučnom i kulturnom životu virtuelno je pretvoreno u “dežurnog polemičara “koji polemiše sa svima u ambiciji da im utjera mišljenje koje mu je neko uokvirio i vjerovatno rekao da tako treba.Ne ustručava se da vrijeđa , pripiše vam kojekakve nakane , te me nazva i “vehabijom”samo zato što sam iznio neke sudove koje on ne zna, ili ne može razumjeti. No , mislim da to nije njegova namjera jer koliko vidim radi se o mlađanom “specijalcu” unajmljenom da stoji na braniku “ispravne misli”. Kada pogledam koga je sve uzeo na nišan, malo mi je i žao što sam samo “vehabija”. Valjda sam zaslužio nešto više od kvalifikacije za koju je negdje čuo da nije baš pohvalna .I to , ne zamislite zbog Njegoša, nego zato što sam se usudio iznijeti sljedeći stav: “Zato se niko nije ni usuđivao da ozbiljno izuči pitanja uzroka islamizacije, zadovoljavajući se nautemeljenim tvrdnjama da je ona bila nasilna, što su davno osporili velikani svjetske istiografije (Brodel) koji je tu pojavu situirao u kontekst “oslobođenja ” od nameta feudalne oligarhije. Opšte mjesto o “nasilnoj islamizaciji” ne samo što ne prati bilo kakav dokaz (provjerljiv izvor), već debelo “ratuje” sa razumom.”Mlađani specijalac u osporavanju moga stava,počeo je nadugo i naširoko da citira brojne autore, među njima i neke moje profesore, zaboravljajući pri tome da ja to sve znam, ali i ono što mlađani specijalac ne zna. Prvo da se radi o različitim mišljenjima ,što nije neobično. Drugo, tražio sam izvor a ne mišljenje i specijalac se našao u čudu i “otkrio ” devširmu (“danak u krvi”) kao ključni argument znanja, citirajući nadugo i naširoko od R.Samardžića, B.Hrabaka neke veoma značajne istoriografe u namjeri da pokaže nekompetetnost mog stava.Naravno, iz poštovanja prema pomenutim kolegama ,koji nijesu” krivi” što ih laici upotrebljavaju u različitim kontekstima ,morao sam dodatno pogledati šta o tome kaže “svjetski priznata nauka”, a ne crnogorska intelektualna mahala zbrinuta oko rentijera njenih usuda.Dakle, beogradska izdavačka kuća Clio je 2002.godine objavila prevod ,za sada najreferentnije knjige na ovu temu (Istorija Osmanskog carstva ,priredio Rober Mantran). Uređivački odbor ove knjige čine :Dušan T.Bataković, Dušan Korać,Smilja Marjanović-Dušanić….,pogovor i stručna redakcija dr Aleksandar Fotić,prevela Ema Miljković-Bojanić .Zašto sve ovo navodim. Naravno, ne sa ambicijom da bilo koga ubijedim u bilo šta ,nego sa potrebom da crnogorsku javnost upoznam sa savremenim naučnim stavovima iz oblasti koje su predmet polemike.Na strani 160-161 ove istorije, koja služi kao udžbenik na brojnim svjetskim univerzitetima u poglavlju “Naseljavanje, turkizacija i islamizacija “stoji pored ostalog i sljedeće:”Carstvo sultana bilo je multinacionalna država,i njegovo stanovništvo bilo je podijeljeno na više konfesionalnih grupa ,s druge strane to je bilo carstvo čiji su vođa, prvaci i pravo bili obavezno muslimanski.Da li je Porta primoravala hrišćanske i jevrejske podanike da promene veru i da prihvate islam? Nije moguće dati definitivan odgovor , no čini se da sultani nisu nametali politiku islamizacije nemuslimana. Činjenica da su Bosanci postali muslimani ,a da su sačuvali svoj jezik kao i , delom Albanci.Nešto kasnije jedna manja grupa Rumuna iz istočne Makedonije Magleno-Rumuni prešla je na islam,ali nije izgubila svoj jezik.U Aziji, Lazi su takođe prihvatili islam ,najverovatnije u XVII vijeku. Na kraju, tokom druge polovine XVII veka ,islam je primila jedna mala grupa Jevreja ,usled verskih neprilika koje su potresale zajednicu,dok je versko ubeđenje nekih hrišćana ,više nego nepouzdano ,bilo sklono prelasku na heterodoksni islam. Činjenica je da se Porta ne može optužiti da je sprovodila politiku masovne turkizacije ili prisilne islamizacije. Svakako, ona je odvodila hrišćane u janjičare i pretvrala ih u Osmanlije,ali procenat dečaka uvršten u janjičarske jedinice neznatan je u odnosu na broj stanovnika carstva.Štaviše, iako je bilo nasilno, uključivanje u te elitne jedinice, iz kojih se moglo dospeti u redove najviših dostojnika Carstva ,nije u svim slučajevima izazivalo nezadovoljstvo onih koji su za njih bili odabrani. U suštini, sultan nije imao interesa da preobraća mase hrišćana ,jer je prelazak na islam podrazumijevao prestanak ‘plaćanja nameta od 25 akči .Ovaj namet je plaćao svaki hrišćanin koji je obrađivao zemlju (ispendža) kao i glavarine” .I tako možemo citirati ,citirati …..da bi pribavili sebi “znanje”. U konkretnom slučaju je vidljivo da znanje nije ničije vlasništvo, bio on ili ne, ekspert za određenu oblast.Zato ću se usuditi da se pozovem na još jednog naučnog autoriteta svjetskih razmjera. Na prof.dr Ilbera Ortajlija,inostranog člana CANU ,kome je jedna od njegovih čuvenih knjiga(Drukčije razmijevanje Osmanlija ), prevedena 2009. na naš jezik. Za razliku od nekih koje je Ćosović citirao za koje se zna da nijesu čitali osmanlijski jezik i pismo,prof.Ortajli je svjetski priznati autoritet u osmanskoj paleografiji. Uveć pomenutoj njegovoj studiji,baveći se problemom devširme (“danak u krvi”) autor detaljno objašnjava smisao i sadržaj ove institucije :”U devširmi su se uzimala samo kršćanska djeca,dok nigdje nije zabilježen slučaj regrutovanja jevrejske dece…Jedini razlog leži u činjenici da su Židovi bili gradsko stanovništvo……..Devširma se obično provodila jednom u par godina i broj regrutovanih dečaka uglavnom bi iznosio nekoliko hiljadaRijetko je cifra regrutiranih dostizala 5-6 hiljada i nemoguće je bilo da se devširma vršila svake godine ,jer kad pogledamo broj vojnika kapikulu odreda ,vidimo da je broj regruta morao biti ograničen.Stoga nikako ne stoje tvrdnje nekih balkanskih istoričara –čija su istraživanja pristrasna ,lišena konsultiranja osmanskih izvora u bilo kojem obliku i samim tim daleko od naučnih –i književnika ,kako su cijele generacije hrišćanskih dečaka regrutirale za ratne potrebe carevine i bivale silom poturčene ,te se tako na taj način u korijenu sasijecala mogućnost buna i ustanaka…………..Ovakva stajališta ostaju na razini fantazije i nemaju nikakvu vezu s realnošću.Međutim ,i balkanski istoričari koji se pri istraživanjima koriste naučnim metodama –među njima konkretno grčki istoričar Vasiliki Papuolia –u svojim radovima ne podržavaju navedene teze.”Tvrdeći da se sve to radilo po određenim pravilima ,prof.Ortajli upozorava :”da se nije moglo desiti da se, kako to u svom antologijskom romanu Na Drini ćuprija ,piše Ivo Andrić,uzme dijete od 3-5 godina i odnese u korpi.Nije se moglo dakle desiti da se uzimaju tako mala djeca koja bi se mogla odnijeti u košarici……,.”.Sličnih naučnih stavova bi mogli navesti još na desetine ,ali čemu? Onaj ko misli da sve zna teško će progledati, ali ga ne treba vijeđati, niti nazivati pogrdnim imenima samo zato što misli da je njegovo znanje utemeljenije.
