Osamdesetih godina proš loga vijeka, stručni tim Polimsko gmuzeja u Beranama rekognoscirao je teritoriju sadašnje opštine Petnjica sa ciljem da evidentira potencijalna kulturna dobra i arheološke lokalitete koji se pominju u stručnoj literaturi a utkani su u narodna predanja ovoga kraja. Tom prilikom obišli smo i kanjon Radmanske klisure u potrazi za pećinom koju mještani nazivaju „Jerinin grad“ ili samo Grad. Ova, po svemu neobična klisura, nalazi se na nadmorskoj visini od 1.200 metara, između brda Džilita i Stubice na zapadnoj i Stolova i Klinca na istočnoj strani. Tekući lagano i vjekovima, mala Radmanska rijeka prosjekla je u krečnjaku atraktivan kanjon koji na pojedimim mjestima nije širi od nekoliko metara. Bogata vodom tokom cijele godine Radmančica iz kanjona teče Ravništem a potom se strmo obrušava u pitomu i ravnu Petnjicu, gdje se ispod škole ulijeva u rijeku Popču.
U toj klisuri, dugoj oko 700 metara, evidentirano je nekoliko pećinskih otvora I okapina u kojima je nađen praistorijski keramički materijal. Svojim dimenzijama i bogatstvom arheološ kih nalaza izdvaja se pećina koju mještani nazivaju „Jerinin grad“. Pećinski otvor se nalazi na zapadnoj okomitoj strani, na oko 300 metara od Ravništa i ulaza u klisuru. Radi se o impozantnom objektu dubine 50, širine 25 i visine od oko 30 metara. Ulaz u pećinu je na oko 6 metara iznad vodotoka a odzidan je moćnim kamenim zidom koji je u osnovi širok 1,60 metara a očuvan je u visini od oko 8,00 metara. Zid je rađen od lomljenog i neobrađenog kamena spojenog krečnim malterom sa krupnijim rječnim agregatom.
Od osnove ka vrhu zid se sužava i vjerovatno, na kruništu, nije bio širi od jednog metra. Od zida ka unutrašnjosti pećine sediment se strmo uzdižu, a u najdubljem dijelu formiraju ravan plato koji je, u dugom vremenskom periodu služio kao stanište određenih ljuskih grupa ili zajednica.
Na ovom ravnom i najdubljem dijelu pećine, 1987.godine, Polimski muzej u Beranama je sproveo sondažna arheološka istraživanja i sa dvije ispitne sonde istražio površinu od 20 kvadratnih metara. Na osnovu nađenog materijala bilo je jasno da je pećina nastanjena krajem četvrtog milenijuma prije nove ere, u eneolitu i bronzanom dobu a da je podzidana i korišćena kao svojevrsna utvrda u rimskom periodu u drugoj polovini III i početkom IV vijeka naše ere. I pored relativno plitkog kulturnog sloja, prosječne debljine od 0,45 metara, nađeno je mnoštvo keramičkih fragmenata, koštanih i kremenih alatki , fragmenata rimske keramike, jedna krstasta fbula i jedan bronzani novčić Konstantina II. Dubina kulturnog sloja i relativno mala korisna površina unutrašnjosti pećine, nesumljiv je pokazatelj da je sezonski korišćena, a tragovi povremenog boravka ljudi postoje i u svim ostalim pećinskim otvorima i okapinama.
Posebno zadovoljstvo i izuzetan nalaz predstavlja naselje otkriveno na lokaciji Torine čije smo samo tragove i kratke odjeke života konstatovali u samom kanjonu. Torine se nalaze zapadno od ulaza u kanjon a predstavljaju relativno ravan i dominantan plato smješten ispod Džilita i Stubice. Plato je dug oko 150 metara, nejednake je širine, koja varira od 30 do 50 metara, a sa južne okomite strane podzidan je velikim kamenim blokovima. Dominantan položaj, lak pristup kanjonu sa tekućom vodom, idealni su uslovili za formiranje naselja o čemu svjedoče mnogobrojni fragmenti keramike i kremeni odbitci nađeni na strminama i vododerinama ispod zaravnjenog platoa.
Polimski muzej u Beranama je 2007, a potom i 2012. godine sproveo opsežna rheološka istraživanja radi utvrđivanja površine na kojoj se prostire ovo naselje, njegovu kulturnu i istorijsku pripadnost i vreme trajanja i opstajanja na ovom prostoru. Na južnoj strani naselja nalaze se podzide koje su postavljene radi formiranja ravnog korisnog platoa i radi sprečavanja i zaštite jedinog prilaza sa te strane. Prolaz ka klisuri je uzan i ravan tako da omogućava nesmetan prilaz vodi a služio je i za povlačenje stanovništva u kanjon u slučaju neposredne opasnosti, gdje je odbranu bilo lakše organizovati.
Pored velikog bogatstva arheološki pokretnog materijala (keramičkih fragmenata, kamenih i kremenih alatki i koštanih oruđa) mogli smo da izdvojimo i defnišemo pojedine objekte za stanovanje. Prije svega treba staći da je naselje formirano u eneolitu i da pripada poslednjoj fazi Vinčanske kulturne grupe, a nastalo je krajem 4. i početkom 3. milenijuma prije nove ere. Nosioci ove kulturne grupe po prvi put naseljavaju proctor Petnjice forniranjem naselja na lokalitetu Torine. Nesumljivo je da se u ovom periodu napušta sjedelački način življenja zasnovan na zemljoradnji a osnovni način opstanka bazira se na intezivnom stočarstvu
dopunjenom lovom i ostalom sakupljačkom privredom. Prije svega stočarstvo je bazirano na čuvanju stada u visočijim predjelima u toku ljeta i povlačenjem u ravnice tokom zimskog perioda. U ovom oscilovanom kretanju stanovništva praćena su i sezonska kretanja pojedinih divljih životinja, posebno jedne vrste jelena, pa je sasvim prirodan porast oruđa i alata rađenog od parošaka jelenskih rogova. Ove migracije su omogućile dodir različitih kulturnih grupa koje se bave pronalaženjem i eksploatacijom mineralnih sirovina koje obeležavaju ovaj vremenski period sa pojavom oruđa i oružja rađenog od samorodnog bakra, a potom i bronze.
Ove promjene u načinu življenja evidentne su i u vrsti i raznovrsnosti keramičkog materijala. Vinčanskoj kulturnoj grupi pripadaju fno obrađene keramičke posude, kultni sudovi sa protomima i mali keramički idol boginje plodnosti, uglavnom ezanih za period zemljoradnje. Vrlo brzo uočava se porast keramičkog materijala koji se može pripisati ranom bronzanom dobu ili Bubanj-Hum kulturnoj grupi. Nesumljivo je da su nosioci oba kulturna uticaja iste etničke grupe ali je mlađi material pragmatičan i drugačijeg tipa uslovljen samom potrebom a ne kulturološkim stilom. Nosioci obe kulturne grupe djelimično ukopavaju stambene objekte ovalnog ili elipsoidnog oblika a defnisani prostor je pokriven lakom drvenom građom ili kožom, poput indijanskog šatora. U okviru stambene jedinice nalazilo se ognjište a oko njega su nađeni cijeli i fragmentovani keramički sudovi, koštane i kamene alatke i sve ono što je bilo neophodno za život u takvim uslovima. Pošto je naselje sezonskog tipa korišćene su iste stambene površine pa smo zatekli nekoliko slojeva ognjišta formiranih na istom mjestu. O nesmetanim i neminovnim dodirom sa ostalim kulturnim grupama svjedoče I fragmenti keramičkih posuda koje pripadaju stepskim kulturnim grupama I Južnojadranskom tipu ljubljanske kulture.
Nosioci Bubanj – Hum kulturne grupe pokrivaju određeni prostor oko Niša a staništa i naselja se pružaju od Homoljskih planina preko Kosovske ravni sve do Skadra i Skadarskog jezera. Za sada Torine predstavljaju jedino naselje koje se može pripisati nosiocima ove kulturne grupe. Ono što posebno treba istaći je činjenica da Torine žive svojim životom sve do početka gvozdenog doba, u apsolutnoj hronologiji do kraja drugog milenija ili 1200 godine p.n.e.
Posebna pažnja Radmanskoj klisuri posvećena je krajem III i u IV vijeku naše ere, u periodu dominacije Rima na ovim prostorima. U rimskom periodu proctor Petnjice pripadao je provinciji Prevalis i uređena je u skladu sa agrarnom politikom Rima. Na ovom prostoru treba računati da je zemljište bilo podijeljeno I u vlasništvu rimskih građana koji su obrađivali i koristili dodijeljene im posjede. Na posjedima postoje određeni stambeni i ekonomski objekti koji do sada nijesu ubicirani. No, nesumljivo je da su početkom IV vijeka bili prinuđeni da u Radmanskoj klisuri izgrade jedno, neosvojivo uporište u koje su se povlaćili prilikom neposrednih opasnosti. Na ulazu u klisuru podigli su branu izgradnjom masivnog pregradnog zida i na taj način formirali neprohodno jezero koje se pružalo gotovo do samog ulaza u pećinu nazvanu Jerinih grad. Sama pećina je obezbijeđena podizanjem kamenog zida u visini od oko 11 metara. Pošto je na ulazu postojalo veštačko jezero a pećina podzidana formirano je neosvojivo uporište za sklanjanje stanovnika sa ovog prostora. O povremenom korišćenju ovog uporišta svjedoče nalazi bronzane krstaste fbule, bronzani novčić Konstantina II i mnoštvo fragmenata keramičkih i staklernih posuda.
PREDRAG LUTOVAC/KOMUNA
